Η Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία, θεωρώντας βαρύνουσας σημασίας την υπεύθυνη ενημέρωση και παραμένοντας στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της COVID-19, ανακοινώνει αναθεωρημένες οδηγίες, με στόχο να βοηθήσει τους Ιατρούς όλων των ειδικοτήτων στη διάγνωση αλλά και τη διαχείριση του «συνδρόμου Long Post COVID».

Επίσης ενημερώνει τους ασθενείς – οι οποίοι νόσησαν από COVID-19 και παρουσιάζουν συμπτώματα ή σημεία πιθανών μακροχρόνιων επιπλοκών της νόσου (Long Covid) ή έχουν απορίες και ερωτήσεις για την αποθεραπεία τους - ότι μπορούν να απευθύνονται στους Συναδέλφους, ιδιώτες Πνευμονολόγους, της περιοχής τους, καθώς ως καθ΄ ύλην αρμόδιοι Iατροί γνωρίζουν τη νόσο και τις πιθανές επιπλοκές της.

Οι αναθεωρημένες οδηγίες είναι το αποτέλεσμα ανταλλαγής εμπειριών και απόψεων των μελών της ΕΠΕ, με ειδικούς από διεθνείς οργανισμούς, όπως το NICE¹ και το CDC² και αξιοποίησης παρόμοιων οδηγιών που έχουν δημοσιευτεί από διαφορετικές ερευνητικές ομάδες.

Ο όρος «σύνδρομο Long COVID» περιλαμβάνει τα συμπτώματα και σημεία αλλά και τις επιπλοκές (όψιμες ή μακροχρόνιες) που εμμένουν ή εμφανίζονται 4 εβδομάδες μετά τη λοίμωξη με SARS-COV-2.

Το National Institute for Health and Care Excellence (NICE) προτείνει την ακόλουθη ορολογία για τις φάσεις που έπονται της λοίμωξης από τον ιό SARS-COV-2:

1. Οξεία COVID-19 (Acute COVID-19): αφορά σε σημεία και συμπτώματα έως 4 εβδομάδες
2. Συνεχιζόμενη συμπωματική COVID-19 (Ongoing symptomatic COVID-19): αφορά σε σημεία και συμπτώματα από 4 έως 12 εβδομάδες
3. Μετά-COVID-19 σύνδρομο (Post COVID-19 syndrome):αφορά σε σημεία και συμπτώματα που αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια ή μετά από τη λοίμωξη με COVID-19 και συνεχίζουν για περισσότερο από 12 εβδομάδες, χωρίς να μπορούν

να αποδοθούν σε  εναλλακτική διάγνωση. Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι ό όρος Long COVID περιλαμβάνει τη συνεχιζόμενη συμπωματική COVID-19 και το μετά COVID-19 σύνδρομο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Mount Sinai, αναφέρουν ότι η COVID-19, πέραν του ότι είναι ιός που προσβάλλει το αναπνευστικό επηρεάζει και άλλα συστήματα. Έτσι οι ασθενείς με εμμένοντα συμπτώματα μετά από 3 μήνες, θα πρέπει σαφώς να ξεκινούν το διαγνωστικό έλεγχο από το αναπνευστικό σύστημα (για την περίπτωση της επαγόμενης από COVID-19 διάμεσης πνευμονοπάθειας). Στην περίπτωση που ο έλεγχος του αναπνευστικού δεν καταλήξει στην επαρκή αιτιολόγηση της συμπτωματολογίας, ο έλεγχος θα πρέπει να συνεχιστεί στο καρδιαγγειακό και σε άλλες οντότητες. 

Ο Πρόεδρος της ΕΠΕ κ. Στέλιος Λουκίδης, καθηγητής Πνευμονολογίας ΕΚΠΑ  σχετικά με τις οδηγίες τονίζει: «πρέπει όλοι να κατανοήσουμε το σημαντικό ρόλο του Πνευμονολόγου σε όλες τις βαθμίδες του συστήματος υγείας στη διαχείριση και αντιμετώπιση των αναπνευστικών επιπτώσεων μετά από λοίμωξη με COVID-19. Η ΕΠΕ δημιούργησε μια λεπτομερή έκδοση οδηγιών με πρακτικούς αλγόριθμους με σκοπό να βοηθήσει τον κλινικό γιατρό στην προσέγγιση των βραχυχρόνιων και καμιά φορά μακροχρόνιων επιπτώσεων της λοίμωξης COVID-19».

O Δρ. Στυλιανός Κ. Βιττωράκης Πνευμονολόγος – Φυματιολόγος Υπεύθυνος Ομάδας Εργασίας ΠΦΥ της ΕΠΕ εξηγεί: «με τον όρο παρατεταμένο σύνδρομο COVID-19 περιγράφονται τα μακροχρόνια συμπτώματα που εμφανίζουν ασθενείς που νόσησαν με COVID-19, τα οποία εμμένουν για μήνες μετά την αρχική λοίμωξη ή εμφανίζονται μετά την αρχική ανάρρωση από τη νόσο. Εκτιμάται ότι περίπου δύο στους δέκα ασθενείς που νόσησαν με COVID-19, παρουσιάζουν παρατεταμένο σύνδρομο COVID-19. Με την έγκαιρη αναγνώριση του συνδρόμου αυτού και την κατάλληλη αντιμετώπιση, μπορούμε να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής των ασθενών μας και να μετριάσουμε τις επιπλοκές της νόσησης από COVID-19».

Η Κατερίνα Αντωνίου MD, PhD, Συντονίστρια 12^ης Επιτροπής Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας, καθηγήτρια Πνευμονολογίας, και υπεύθυνη της Μονάδας Διαμέσων Νοσημάτων της Πανεπιστημιακής Πνευμονολογικής Κλινικής ΠΑ.Γ.Ν.Η, αναφερόμενη στις οδηγίες επισημαίνει: «είχα την τιμή να συντονίσω με τη συμμετοχή εξαιρετικών Συναδέλφων, την Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας σχετικά τις συστάσεις που πρέπει να ακολουθούν οι Συνάδελφοι μας για τη διαχείριση των ασθενών με Long Covid-19,  είτε έχουν νοσηλευτεί, είτε όχι. Οι συστάσεις αυτές, τους διευκολύνουν για το πως θα διαχειρίζονται τους ασθενείς αυτούς, τις εξετάσεις (πνευμονική λειτουργία, απεικονιστικές μεθόδους) που πρέπει να διενεργούν,  λαμβάνοντας υπόψη την   Ποιότητα3 ζωής των ασθενών και τη δυνατότητα παρακολούθησης τους, μέσω της τηλεϊατρικής. Πρόσφατα δημοσιεύτηκαν στο  περιοδικό της Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας και αποτελούν μέρος των οδηγιών της ERS (living ERS GUIDELINES)».

Ο Δρ. Αργύριος Τζουβελέκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Πνευμονολογίας, Διευθυντής Πνευμονολογικής Κλινικής Πανεπιστημίου Πατρών τονίζει: « To Long COVID-19 σύνδρομο αποτελεί στην παρούσα φάση τη μεγαλύτερη απειλή για τη δημόσια υγεία, μετά την οξεία λοίμωξη από κορονοϊό. Από τον πνεύμονα, η σοβαρότερη επιπλοκή του συνδρόμου, ονομάζεται πνευμονική ίνωση και χαρακτηρίζεται από πολλαπλές ουλές στο πνευμονικό παρέγχυμα, κατάλοιπα της λοίμωξης από κορονοϊό. Εμφανίζεται σε ποσοστό 10-20% στους βαρέως πάσχοντες ασθενείς. Δεδομένου ότι μέχρι σήμερα έχουν εξέλθει από τις ΜΕΘ περί τους 4.000 ασθενείς, το μελλοντικό αντίκτυπο του συνδρόμου στη δημόσια υγεία είναι ιδιαίτερα σημαντικό».  

Η Αφροδίτη Μπούτου MD, MSc, PhD, Συντονίστρια ομάδας εργασίας Φυσιολογία & Παθοφυσιολογία Αναπνευστικού-Πνευμονική Κυκλοφορία-Αποκατάσταση Πνευμονολόγος, Διευθύντρια Πνευμονολογικής Κλινικής, Γ.Ν.Θ «Ιπποκράτειο»  επισημαίνει: «οι ασθενείς με Long Covid παρουσιάζουν συχνά εύκολη κόπωση, μειωμένη ανοχή στην άσκηση και δύσπνοια, ακόμα και με φυσιολογική αναπνευστική λειτουργία. Η ένταξή τους σε εξειδικευμένα προγράμματα θεραπευτικής άσκησης- πνευμονικής αποκατάστασης που παρέχονται από ομάδα ειδικών σε συγκεκριμένα κέντρα, μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την συμπτωματολογία και την ποιότητα ζωής τους». 

Ομάδα Εργασίας: Τζουβελέκης Αργύριος, Βιττωράκης Στυλιανός, Καραμπιτσάκος Θεόδωρος, Σωτηροπούλου Βασιλική, Μπούτου Αφροδίτη, Δανιήλ Ζωή, Αντωνίου Αικατερίνη, Ασημάκος  Ανδρέας, Σταύρου Θ. Βασίλειος, Μπούτλας Στυλιανός, Βαβουγιός Δ. Γεώργιος, Τουρλακόπουλος Κωνσταντίνος, Βογιατζής Ιωάννης, Γουργουλιάνης Ι. Κωνσταντίνος, ΔΣ Ε.Π.Ε.

• Για να διαβάσετε αναλυτικά τις αναθεωρημένες Οδηγίες της ΕΠΕ

ακολουθήστε το παρακάτω link:https://hts.org.gr/assets/Long%20Covid_Epe2022.pdf

• Κατάλογος των Πνευμονολογικών Ιατρείων Post Covid

Για τους πολίτες που επιθυμούν να απευθυνθούν στις δημόσιες δομές υγείας, ακολουθεί κατάλογος των Πνευμονολογικών Ιατρείων Post Covid σε όλη την Ελλάδα, με αναλυτικές πληροφορίες στο link: https://hts.org.gr/assets/post%20covid%20iatreia-pinakas2022.pdf   

Πηγές

1. Shah W, Hillman T, Playford ED, Hishmeh L. Managing the long term effects of covid-19: summary of NICE, SIGN, and RCGP rapid guideline. Bmj. 2021;372:n136.
2. Evaluating and Caring for Patients with Post-COVID Conditions: Interim Guidance, Centers for Disease Control and infection, https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/clinical-care/post-covid-index.html[i]
3. Nalbandian, A., Sehgal, K., Gupta, A. et al.Post-acute COVID-19 syndrome. Nat Med 27, 601–615 (2021). https://doi.org/10.1038/s41591-021-01283-z
4. George PM, Barratt SL. Respiratory follow-up of patients with COVID-19 pneumonia. 2020;75(11):1009-16.
5. Chopra, V., Flanders, S. A. & O’Malley, M. Sixty-day outcomes among patients hospitalized with COVID-19. Ann. Intern. Med. https://doi.org/10.7326/M20-5661 (2020).
6. Huang L, Yao Q, Gu X, Wang Q, Ren L, Wang Y, Hu P, Guo L, Liu M, Xu J, Zhang X, Qu Y, Fan Y, Li X, Li C, Yu T, Xia J, Wei M, Chen L, Li Y, Xiao F, Liu D, Wang J, Wang X, Cao B. 1-year outcomes in hospital survivors with COVID-19: a longitudinal cohort study. Lancet. 2021 Aug 28;398(10302):747-758. doi: 10.1016/S0140-6736(21)01755-4. PMID: 34454673; PMCID: PMC8389999.
7. Wong AW, Shah AS, Johnston JC, Carlsten C. Patient-reported outcome measures after COVID-19: a prospective cohort study. 2020;56(5).
8. Hunninghake GM. Interstitial lung abnormalities: erecting fences in the path towards advanced pulmonary fibrosis. Thorax. 2019;74(5):506-11.
9. Spagnolo P, Balestro E, Aliberti S, Cocconcelli E, Biondini D, Casa GD, et al. Pulmonary fibrosis secondary to COVID-19: a call to arms? The Lancet Respiratory medicine. 2020;8(8):750-2.
10. Myall KJ, Mukherjee B, Castanheira AM, Lam JL, Benedetti G, Mak SM, et al. Persistent Post-COVID-19 Interstitial Lung Disease. An Observational Study of Corticosteroid Treatment. Ann Am Thorac Soc. 2021;18(5):799-806.
11. Zhang P, Li J, Liu H, Han N, Ju J, Kou Y, et al. Long-term bone and lung consequences associated with hospital-acquired severe acute respiratory syndrome: a 15-year follow-up from a prospective cohort study. Bone Research. 2020;8(1):8.
12. O'Sullivan O. Long-term sequelae following previous coronavirus epidemics. Clinical medicine (London, England). 2021;21(1):e68-e70.
13. Das KM, Lee EY, Singh R, Enani MA, Al Dossari K, Van Gorkom K, et al. Follow-up chest radiographic findings in patients with MERS-CoV after recovery. The Indian journal of radiology & imaging. 2017;27(3):342-9.
14. Cortés-Telles A, López-Romero S, Figueroa-Hurtado E, Pou-Aguilar YN, Wong AW, Milne KM, et al. Pulmonary function and functional capacity in COVID-19 survivors with persistent dyspnoea. Respiratory physiology & neurobiology. 2021;288:103644.
15. Han X, Fan Y, Alwalid O. Six-month Follow-up Chest CT Findings after Severe COVID-19 Pneumonia. 2021;299(1):E177-e86.
16. Shah AS, Wong AW, Hague CJ, Murphy DT. A prospective study of 12-week respiratory outcomes in COVID-19-related hospitalisations. 2020.
17. Drake TM, Docherty AB, Harrison EM, Quint JK, Adamali H, Agnew S, et al. Outcome of Hospitalization for COVID-19 in Patients with Interstitial Lung Disease. An International Multicenter Study. 2020;202(12):1656-65.
18. Wells AU, Devaraj A, Desai SR. Interstitial Lung Disease after COVID-19 Infection: A Catalog of Uncertainties. 2021;299(1):E216-e8.
19. Karampitsakos T, Akinosoglou K, Papaioannou O, Panou V, Koromilias A, Bakakos P, et al. Increased Red Cell Distribution Width Is Associated With Disease Severity in Hospitalized Adults With SARS-CoV-2 Infection: An Observational Multicentric Study. Frontiers in medicine. 2020;7:616292.
20. Carvalho-Schneider C, Laurent E, Lemaignen A, Beaufils E, Bourbao-Tournois C, Laribi S, et al. Follow-up of adults with noncritical COVID-19 two months after symptom onset. Clinical microbiology and infection : the official publication of the European Society of Clinical Microbiology and Infectious Diseases. 2021;27(2):258-63.
21. Horby P, Lim WS, Emberson JR, Mafham M, Bell JL, Linsell L, et al. Dexamethasone in Hospitalized Patients with Covid-19. N Engl J Med. 2021;384(8):693-704.
22. Raghu G, Anstrom KJ, King TE, Jr., Lasky JA, Martinez FJ. Prednisone, azathioprine, and N-acetylcysteine for pulmonary fibrosis. N Engl J Med. 2012;366(21):1968-77.

23. Cano EJ, Fonseca Fuentes X, Corsini Campioli C, O'Horo JC, Abu Saleh O, Odeyemi Y, et al. Impact of Corticosteroids in Coronavirus Disease 2019 Outcomes: Systematic Review and Meta-analysis. Chest. 2021;159(3):1019-40.
24. George PM, Wells AU, Jenkins RG. Pulmonary fibrosis and COVID-19: the potential role for antifibrotic therapy. Lancet Respir Med. 2020;8(8):807-15.
25. Flaherty KR, Wells AU, Cottin V, Devaraj A, Walsh SLF, Inoue Y, et al. Nintedanib in Progressive Fibrosing Interstitial Lung Diseases. New England Journal of Medicine. 2019;381(18):1718-27.
26. Distler O, Highland KB, Gahlemann M, Azuma A, Fischer A, Mayes MD, et al. Nintedanib for Systemic Sclerosis–Associated Interstitial Lung Disease. New England Journal of Medicine. 2019;380(26):2518-28.
27. Maher TM, Corte TJ, Fischer A, Kreuter M, Lederer DJ, Molina-Molina M, et al. Pirfenidone in patients with unclassifiable progressive fibrosing interstitial lung disease: a double-blind, randomised, placebo-controlled, phase 2 trial. Lancet Respir Med. 2020;8(2):147-57.
28. Karampitsakos T, Torrisi S, Antoniou K, Manali E, Korbila I, Papaioannou O, et al. Increased monocyte count and red cell distribution width as prognostic biomarkers in patients with Idiopathic Pulmonary Fibrosis. Respiratory research. 2021;22(1):140.
29. Sun T, Guo L, Tian F, Dai T, Xing X, Zhao J, et al. Rehabilitation of patients with COVID-19. Expert Rev Respir Med. 2020;14(12):1249-56.
30. Boutou AK, Asimakos A, Kortianou E, Vogiatzis I, Tzouvelekis A. Long COVID-19 Pulmonary Sequelae and Management Considerations. J Pers Med. 2021;11(9):838.
31. Stavrou VT, Tourlakopoulos KN, Vavougios GD, et al. Eight Weeks Unsupervised Pulmonary Rehabilitation in Previously Hospitalized of SARS-CoV-2 Infection. J Pers Med. 2021;11(8):806.
32. Spruit MA, Holland AE, Singh SJ, Tonia T, Wilson KC, Troosters T. COVID-19: interim guidance on rehabilitation in the hospital and post-hospital phase from a European Respiratory Society- and American Thoracic Society-coordinated international task force. Eur Respir J. 2020;56(6):2002197
33. Sigh S, Bolton C, Nolan C, Harvey-Dunstan T, Connolly B, Man W, Walker P. Delivering rehabilitation to patients surviving COVID-19using an adapted pulmonary rehabilitation approach – BTS guidance [Internet]. British Thoracic Society; 2020. Available from: https://www.brit-thoracic.org.uk/documentlibrary/quality-improvement/covid-19/pulmonary-rehabilitation-for-covid-19-patients.
34. Werneke MW, Deutscher D, Grigsby D, Tucker CA, Mioduski JE, Hayes D. Telerehabilitation During the COVID-19 Pandemic in Outpatient Rehabilitation Settings: A Descriptive Study. Phys Ther [Internet]. 2021;101(7). Available from: https://doi.org/10.1093/ptj/pzab
35. Depression, Insomnia and Post-Traumatic Stress Disorder in COVID-19 survivors: Role of Gender and Impact on Quality of Life Authors: Sofia Pappa, Zafeiria Barmparessou, Nikolaos Athanasiou, Elpitha Sakka, Kostas Eleftheriou, Stavros Patrinos, Nikolaos Sakkas, Apostolos Pappas, Ioannis Kalomenidis, Paraskevi Katsaounou. JPM 2022 in press.