Η φαρμακευτική επιστήμη, και ιδιαίτερα ο τομέας της ανάπτυξης νέων φαρμάκων και κλινικής χρήσης τους, έχει αλλάξει εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια. Παράλληλα, ο ρόλος του φαρμακοποιού μέσα στο σύστημα υγειονομικής και φαρμακευτικής περίθαλψης διαχρονικά μεταβάλλεται στη βάση της καλύτερης συνταγογράφησης των φαρμάκων στην καθημερινή ιατρική πρακτική. Η κυκλοφορία καινοτόμων φαρμάκων, εμβολίων ή άλλων θεραπευτικών και διαγνωστικών προϊόντων με την πληθώρα των πληροφοριών που συνοδεύουν την είσοδο τους στην αγορά, επιβάλλουν τη συνεχή επιμόρφωση των φαρμακοποιών.
Έτσι, θα δοθεί η δυνατότητα στους φαρμακοποιούς να βελτιώσουν το επίπεδο των παρεχομένων πληροφοριών και υπηρεσιών προς τους ασθενείς, αλλά και προς το κοινωνικό σύνολο γενικότερα. Επιπρόσθετα, αναδεικνύεται ο κοινωνικός ρόλος του φαρμακευτικού επαγγέλματος, ενώ με αυτόν τον τρόπο μπορούν να καθιερωθούν νέοι ρόλοι για τους φαρμακοποιούς μέσα στο σύστημα παροχής φαρμακευτικής περίθαλψης και στα πλαίσια των μεταβολών που παρατηρούνται στις περισσότερες χώρες.
Η ανάγκη συνεπώς για επιμόρφωση και δια βίου εκπαίδευση των φαρμακοποιών είναι επιτακτική για την ανάδειξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος σε έναν καθοριστικό πυλώνα ενίσχυσης της αποτελεσματικότητας και ασφάλειας της φαρμακευτικής αγωγής. Άλλωστε, προγράμματα συνεχούς επιμόρφωσης προσφέρονται εδώ και αρκετά χρόνια από φαρμακευτικά τμήματα ή επιστημονικές φαρμακευτικές ενώσεις του εξωτερικού. Η ύπαρξη του διαδικτύου προσφέρει τη δυνατότητα για την παροχή τέτοιων επιμορφωτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων από απόσταση, γεγονός που διευκολύνει σε σημαντικό βαθμό την παρακολούθησή τους από φαρμακοποιούς που βρίσκονται σε απομεμακρυσμένες περιοχές της χώρας.
ΣΤΟΧΟΣ ΓΙΑ ΣΥΝΕΧΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ
Ήδη η ανάγκη ενίσχυσης της φαρμακευτικής αγωγής μπήκε σε νέο πλαίσιο από τον Μάρτιο του 2008 μετά την αποδοχή και εφαρμογή της πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη βελτίωση της δημόσιας υγείας και της αποτελεσματικότητας και ασφάλειας της φαρμακευτικής αγωγής διαμέσου της ενίσχυσης της φαρμακοεπαγρύπνησης στη κλινική πράξη (Strategy to better protect public health by strengthening and rationalising EU Pharmacovigilance). Επιπρόσθετα, σε αυτήν την κατεύθυνση ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επισημάνσεις και προτάσεις της επιτροπής αναθεώρησης των προγραμμάτων επιμόρφωσης στον υγειονομικό και φαρμακευτικό χώρο στις ΗΠΑ, που δημοσιεύτηκαν το 2010 από το Ινστιτούτο Ιατρικής [Redesigning Continuing Education in the Health Professions, (2010), Committee on Planning a Continuing Health Professional Education Institute: Institute of Medicine, USA].
Με βάση λοιπόν αυτό το γεγονός απαιτούνται προσαρμογές στο σύστημα περίθαλψης που αφορούν τη δομή, οργάνωση και παροχή ιατρικών υπηρεσιών, την εκπαίδευση των επιστημόνων υγείας, το χώρο της φαρμακοεπαγρύπνησης, [καταγραφή, ανάλυση, αξιοποίηση δεδομένων που αφορούν τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων (ADRs) μετά την κυκλοφορία τους], αλλά και την ίδια την ενημέρωση των ασθενών. Η συγκεκριμένη κατεύθυνση αναμένεται να οδηγήσει σε βελτίωση της λειτουργίας του υγειονομικού συστήματος και της φαρμακευτικής αγωγής στη σύγχρονη εποχή. Πρώτιστο ρόλο σε αυτήν την κατεύθυνση θα πρέπει να διαδραματίσουν οι ιατρικές και φαρμακευτικές σχολές, καθώς και οι αντίστοιχοι επιστήμονες σε βασική και κλινική έρευνα. Παράλληλα, η ενεργοποίηση των επιστημονικών ενώσεων και των συνδικαλιστικών φορέων των υγειονομικών αποτελεί έναν ισχυρό κρίκο στην αλυσίδα δημιουργίας του κατάλληλου περιβάλλοντος εφαρμογής, παρακολούθησης και ελέγχου των παρεχόμενων ιατρικών και φαρμακευτικών υπηρεσιών σε κάθε περίπτωση. Το τελευταίο, αναμφισβήτητα θα πρέπει να συνδυάζεται με την ισχυρή βούληση κρατικών και ιδιωτικών φορέων παροχής υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης να διαμορφώσουν τις συνθήκες και υποδομές για τη λειτουργία των αντίστοιχων ιατρικών και φαρμακευτικών μονάδων.
ΤΟΜΕΙΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ
Ενδεικτικά οι τομείς που αφορούν και τους φαρμακοποιούς στους οποίους θα πρέπει να επικεντρωθούν οι προσπάθειες είναι:
α. H ενημέρωση των ασθενών με εύκολο, συνεχή και αξιόπιστο τρόπο για τα επιστημονικά δεδομένα που σχετίζονται με συγκεκριμένες ασθένειες και τη φαρμακευτική αγωγή, με στόχο τόσο την πρόληψη όσο και τη βελτίωση της ασφάλειας και αποτελεσματικότητας των φαρμάκων. Η χρήση κατάλληλων φυλλαδίων διαθέσιμων σε υγειονομικούς χώρους-φαρμακεία και η δημιουργία ειδικά σχεδιασμένων ιστοσελίδων παροχής κατάλληλα επεξεργασμένων γνώσεων σε διαδικτυακές καταχωρήσεις κρατικών και ιδιωτικών υγειονομικών μονάδων, ιατρικών-φαρμακευτικών σχολών, επιστημονικών ενώσεων, αλλά και αντίστοιχων συνδικαλιστικών φορέων (ιατρικών-φαρμακευτικών-οδοντιατρικών-νοσηλευτικών) είναι μια καλή πρώτη προσέγγιση.
β. Η προσαρμογή της εκπαίδευσης των υγειονομικών τόσο σε προπτυχιακό όσο και μεταπτυχιακό επίπεδο, αλλά και σε προγράμματα συνεχούς-προγραμματισμένης επαγγελματικής επιμόρφωσης, αναμένεται να διαμορφώσει ένα ισχυρό κίνητρο σωστής εφαρμογής εξατομικευμένων ιατρικών υπηρεσιών στην ιατρική και φαρμακευτική φροντίδα των ασθενών. Η αξιοποίηση διαδικτυακών τόπων και συστημάτων πληροφορικής μπορεί να αποτελέσει ένα προσιτό και εφαρμόσιμο τρόπο υλοποίησης τέτοιων προσπαθειών. Η συγκεκριμένη προσπάθεια οδηγεί σε βελτιωμένη αξιοποίηση των δημιουργούμενων υποδομών του χώρου της υγείας και περαιτέρω αξιοποίησης του χώρου του φαρμακείου.
γ. Η δημιουργία αξιόπιστων βάσεων φαρμακοεπαγρύπνησης με παράλληλη ενεργοποίηση της συμμετοχής των υγειονομικών αλλά και των ασθενών στην καταγραφή ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων (ADRs). Αυτό το γεγονός μπορεί να επιτρέψει στην καλύτερη ανάλυση και αξιοποίηση αυτών των πληροφοριών με τελικό αποτέλεσμα την ενίσχυση της ασφάλειας των φαρμάκων από την εφαρμογή των νέων πληροφοριών στην κλινική πράξη. Η κατάλληλη εκπαίδευση των υγειονομικών, ήδη από το προπτυχιακό επίπεδο, σε δεδομένα φαρμακοεπαγρύπνησης, θα βοηθήσει σημαντικά μια τέτοια προσπάθεια. Παράλληλα, η εύκολη δημόσια πρόσβαση αυτών των δεδομένων θα ενισχύσει την αξιοπιστία του συστήματος. Επιπρόσθετα, η ενημέρωση σε θέματα αλληλεπιδράσεων των φαρμάκων με άλλα φάρμακα, τρόφιμα και φυτοθεραπευτικά προϊόντα αποτελεί μια θετική εξέλιξη σε αυτή την κατεύθυνση. Το τελευταίο, θεωρείται σημείο κλειδί για την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας και ασφάλειας της φαρμακευτικής αγωγής, όπου ο φαρμακοποιός μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο.
δ. Η διεπιστημονική συνεργασία των υγειονομικών (ιατρών-φαρμακοποιών, νοσηλευτών) σε αλληλεπίδραση με το Υπουργείο Υγείας και τα αντίστοιχα Πανεπιστημιακά τμήματα κρίνεται επίσης ως ένας σημαντικός παράγοντας εγγύησης της καλύτερης λειτουργίας του υγειονομικού συστήματος με σημαντικές θετικές επιδράσεις στη παροχή ιατρικών και φαρμακευτικών υπηρεσιών.
ε. Η δημιουργία ευέλικτων δομών τόσο για την υποβοήθηση εφαρμογής των νέων τεχνολογικών δεδομένων και πληροφοριών ιατρικής και φαρμακευτικής σημασίας, όσο και για τον έλεγχο αποτελεσματικότητας του συστήματος. Η πρωτοβάθμια και νοσοκομειακή περίθαλψη, αλλά και η φαρμακευτική αγωγή, παράλληλα με την ανάπτυξη δομών προληπτικής ιατρικής, υγιεινής διαβίωσης και περιβαλλοντικής συνείδησης θα πρέπει να είναι το ευρύτερο πεδίο δράσης των εμπλεκομένων φορέων.
στ. Η ενίσχυση επιστημονικών προσπαθειών που αφορούν ερευνητικές προσπάθειες αξιοποίησης στην κλινική πράξη νέων τεχνολογιών και γνώσεων φαρμακευτικού ενδιαφέροντος και η δημιουργία αντίστοιχων ιδρυμάτων (foundations) προς αυτήν την κατεύθυνση. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρξουν οι κατάλληλα εκπαιδευμένοι επιστήμονες-ερευνητές που θα «ωθήσουν» το σύστημα σε ασφαλέστερη και αποτελεσματικότερη λειτουργία.
ζ. Η παρακολούθηση και αξιοποίηση αντίστοιχων δεδομένων στον διεθνή χώρο με την κατάλληλη προσαρμογή αξιόπιστων λύσεων σε παράλληλες εθνικές προσπάθειες αποτελεί, τέλος, ουσιαστικό παράγοντα που αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα.
ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Αναφορικά με το φαρμακευτικό επάγγελμα, η προσπάθεια υλοποίησης ενός προγράμματος συνεχούς φαρμακευτικής εκπαίδευσης αναμένεται να λειτουργήσει ευεργετικά και να οδηγήσει ενδεικτικά:
i. Στη δημιουργία ενός μόνιμου κέντρου φαρμακευτικής ενημέρωσης που θα απευθύνεται στους πολίτες μέσα από τη διανομή κατάλληλων φυλλαδίων που θα είναι διαθέσιμα και στο διαδίκτυο.
ii. Στη διαφύλαξη της επιστημονικότητας της παρεχόμενης φαρμακευτικής πληροφορίας στον ασθενή, ή στους πολίτες γενικότερα, διαμέσου των φαρμακείων (π.χ. σε ειδικό χώρο), παράλληλα με την άμεση επαφή των πολιτών με τον φαρμακοποιό, ένα εξειδικευμένο επιστήμονα στο χώρο των φαρμάκων. Σημειωτέον, ότι σε μικρές κωμοπόλεις ή ύπαρξη των φαρμακείων δίνει ένα επιπλέον πλεονέκτημα προσέγγισης των πολιτών σε αυτά τα θέματα, δυνατότητα που άλλως μπορεί να δοθεί μόνο μέσα από τα ΜΜΕ.
iii. Στη δημιουργία κατάλληλου κλίματος στον χώρο του φαρμακείου για την ανάπτυξη επικοινωνίας ανάμεσα στον φαρμακοποιό και στον ασθενή πέρα της τυπικής αγοράς των φαρμάκων. Αυτό με τη σειρά του μεσοπρόθεσμα, και με κυκλικό τρόπο αλληλεπίδρασης, οδηγεί σε περαιτέρω ανάγκη επιμόρφωσης των φαρμακοποιών, ένα δυναμικό στοιχείο πίεσης για ενίσχυση των γνώσεων τους σε θέματα της σύγχρονης φαρμακευτικής αγωγής και των καινοτόμων φαρμάκων και τεχνολογιών.
iv. Στην αναβάθμιση του ρόλου των φαρμακοποιών και στην περαιτέρω ανάδειξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος στο υγειονομικό σύστημα. Παράλληλα με ανάδειξη πρωτοβουλιών μπορεί να επιτευχθεί η δημιουργία ενός δικτύου μέσω των φαρμακείων όπου σε συνεργασία π.χ. με το Υπουργείο Υγείας θα γίνεται η κατάλληλη και σωστή ενημέρωση των πολιτών στη χρήση των φαρμάκων, γεγονός που θα επιδράσει θετικά και στην προσπάθεια μείωσης των φαρμακευτικών δαπανών. Τέλος,
v. Στην καθιέρωση ενός τέτοιου πλαισίου ικανού να καλύψει μελλοντικά γενικότερα θέματα που αφορούν την υγεία του πληθυσμού, π.χ. νέες ασθένειες, δηλητηριάσεων, μόλυνσης του περιβάλλοντος, διατροφής, βιολογικής τρομοκρατίας, κλπ. όπου η συμμετοχή των φαρμακοποιών θα είναι δυνατή και καλοδεχούμενη.
Συμπερασματικά, η παραπάνω ανάλυση αποτελεί έναν ενδεικτικό τρόπο προσέγγισης στην κατεύθυνση δημιουργίας πλαισίου οργάνωσης και παροχής συνεχούς εκπαίδευσης στους φαρμακοποιούς στον Ελληνικό χώρο που θα σχετίζεται με την ενίσχυση της ασφάλειας των φαρμάκων στην κλινική πράξη. Άλλωστε, καμία διαδικασία δεν εγγυάται από μόνη της την επιτυχία, πόσο μάλιστα σε αυτόν τον τόσο πολύπλοκο χώρο της υγειονομικής και φαρμακευτικής περίθαλψης, όπου αρκετοί παράγοντες συμβάλλουν στην ασφαλή λειτουργία και αποτελεσματικότητά του.
Η διάθεση και η ενεργός συμμετοχή, η κριτική προσέγγιση αλλά και η συμβολή όλων των εμπλεκομένων στην υλοποίηση ενός τέτοιου προγράμματος αποτελεί ένα πρωταρχικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Μια τέτοια πρόταση είναι υλοποιήσιμη με θετικά μόνο στοιχεία στο χώρο της φαρμακευτικής αγωγής και της ενημέρωσης των πολιτών για τη σωστή χρήση των φαρμάκων. Άλλωστε με ιατρικά θέματα ασχολούνται ήδη ο ημερήσιος τύπος και τα ΜΜΕ, αφού έρχονται να καλύψουν την ανάγκη των πολιτών για ενημέρωση σε θέματα προληπτικής ιατρικής, φαρμακευτικής αγωγής αλλά και σύγχρονης θεραπευτικής.
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ
Με βάση το πλαίσιο που αναφέρθηκε προηγούμενα υπήρξε μια σημαντική συνεργασία με τον Φαρμακευτικό Σύλλογο Ροδόπης, όπου μετά από απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου, και την αμέριστη συμπαράσταση και βοήθεια από τον πρόεδρο του Συλλόγου Αλέξανδρο Τσαπέκο και την επιστημονική-οργανωτική επιτροπή που ορίστηκε (Μαρία Μαυρίδου, Αλεξία Μπανιά, Μενέλαο-Αλέξανδρο Τσαπέκο, Ερτζάν Χαφούζ-Αλή) ολοκληρώθηκε η υλοποίηση οργάνωσης ενός προγράμματος συνεχούς επιμόρφωσης για τους φαρμακοποιούς του συλλόγου.
Οργανώθηκε μια ιστοσελίδα υποστήριξης του προγράμματος όπου μετά από συμφωνία με διεθνείς ενώσεις-οργανισμούς που παρέχουν προγράμματα συνεχούς φαρμακευτικής επιμόρφωσης, όπως "U.S. Pharmacist" και "Medscape" δόθηκε η δυνατότητα μετάφρασης στα ελληνικά συγκεκριμένων άρθρων ενδιαφέροντος, παράλληλα με αντίστοιχα από έλληνες επιστήμονες. Η διαδικτυακή διεύθυνση του προγράμματος είναι: "http://www.fsrodopis.gr/sfe". Ως πρώτη προτεραιότητα στο πρόγραμμα συνεχούς φαρμακευτικής επιμόρφωσης καθορίστηκε από τον Σύλλογο Ροδόπης η αναγκαιότητα κάλυψης του πεδίου των αλληλεπιδράσεων φαρμάκων.
Παράλληλα με την ενσωμάτωση των άρθρων για τις αλληλεπιδράσεις φαρμάκων που καλύπτουν αλληλεπιδράσεις φαρμάκων με φάρμακα, τρόφιμα και/ή φυτοθεραπευτικά, υπήρξε προσπάθεια ενσωμάτωσης επιπρόσθετων διαδικτυακών διευθύνσεων και εργαλείων για την ενίσχυση των δεξιοτήτων των φαρμακοποιών στην ανάλυση και πρόβλεψη αλληλεπιδράσεων, αλλά και τον εν γένει εμπλουτισμό των γνώσεων τους στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο.
Έτσι, προστέθηκαν σύνδεσμοι διαδικτυακών διευθύνσεων στην ιστοσελίδα του προγράμματος συνεχούς φαρμακευτικής επιμόρφωσης του Συλλόγου Ροδόπης για την κάλυψη θεμάτων, μεταξύ άλλων, που αφορούν:
1. Διαδικτυακές διευθύνσεις για αλληλεπιδράσεις και ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων.
2. Διαδικτυακές διευθύνσεις με λίστες των φαρμάκων.
3. Διαδικτυακές διευθύνσεις ρυθμιστικών οργανισμών με θέματα ασφαλούς χορήγησης φαρμάκων.
4. Διαδικτυακές πηγές παροχής πληροφοριών για τη φαρμακοεπαγρύπνηση.
5. Διαδικτυακές διευθύνσεις σχετικά με την ασφάλεια φαρμάκων σε άτομα με ανεπάρκεια του ενζύμου G6PD.
6. Διαδικτυακές διευθύνσεις σχετικά με τα φυτοθεραπευτικά σκευάσματα και τα φαρμακευτικά φυτά.
Στην ίδια κατεύθυνση ενσωματώθηκε σύνδεσμος στην ιστοσελίδα της συνεχούς φαρμακευτικής επιμόρφωσης του Φαρμακευτικού Συλλόγου Ροδόπης για την πρόσβαση στη διαδικτυακή διεύθυνση του Medscape για τον έλεγχο αλληλεπιδράσεων φαρμάκων. Η όλη προσπάθεια οργανώθηκε έτσι ώστε να καλύπτεται όσο το δυνατόν πληρέστερα το αντικείμενο των αλληλεπιδράσεων των φαρμάκων στον βαθμό που θα ενισχύονται οι δεξιότητες των φαρμακοποιών στο να αναγνωρίζουν, αναλύουν ή ακόμη και να προβλέπουν αλληλεπιδράσεις φαρμάκων στη συνταγογραφία. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να πληροφορήσουν κατάλληλα γιατρούς και ασθενείς με τελικό όφελος την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας και της ασφάλειας της φαρμακευτικής αγωγής στην κλινική πράξη.
Η πρώτη παρουσίαση του προγράμματος έγινε στο 9ο Φαρμακευτικό Συνέδριο Μακεδονίας-Θράκης που πραγματοποιήθηκε στις Σέρρες 7-9 Μαΐου 2010, ενώ η επίσημη έναρξη της λειτουργίας του έγινε αρχές Ιουλίου 2010 στην Κομοτηνή. Η συνέχεια αναμένεται να οδηγήσει στον εμπλουτισμό της θεματολογίας του προγράμματος συνεχούς φαρμακευτικής εκπαίδευσης του Φαρμακευτικού Συλλόγου Ροδόπης στο βαθμό που θα καλύπτει τις ανάγκες των φαρμακοποιών μετά από συζήτηση και κατά προτεραιότητα των αντικειμένων ενδιαφέροντος. Άλλωστε, το τελικό αποτέλεσμα του όλου εγχειρήματος για μια επιτυχή εφαρμογή του στην πράξη θα κριθεί διαχρονικά από τους ίδιους τους συμμετέχοντες και τους σχετικούς φορείς που εμπλέκονται.
Ιωάννης Σ. Βιζιριανάκης, αναπληρωτής καθηγητής Μοριακής Φαρμακολογίας & Φαρμακογονιδιωματικής, Εργαστήριο Φαρμακολογίας, Τμήμα Φαρμακευτικής ΑΠΘ
